باغ ایرانی، شاعرِ بهشت و آرامش!
همین‌که در این روزهای گرم تابستان در زیر سایه‌ای بنشینیم و از بوی نم چمن حظ کنیم، صدای خنده گل‌ها و درختان را بشنویم، کنار هم باشیم و از دل بگوییم و خوشبختی و در کمال متانت و خوشی در آرامش خیالِ این حالِ سبز همراه باشیم، چیزی به‌جز داشتن خود بهشت نیست!
باغ ایرانی
«باغ»؛ مفهوم سبز و دلنشینی که تداعی‌گر ذهنی آرام و حال و هوایی خوش است و شاید اغراق نباشد که بگوییم ما را به یاد یک روح آرام و سرزنده می‌اندازد، در هرکجایی که صحبت از ذوق، هنر و لطافت می‌شود، خودنمایی می‌کند. طبیعتاً این فضای سبز و دوست‌داشتنی در ادبیات فارسی نیز نمود بسیاری داشته است. همه ما با مفهوم محبوب« باغ ایرانی» آشنا هستیم؛ باغ‌هایی همراه با عناصری برجسته که تأثیر به‌سزایی بر فرهنگ و قدمت ایران‌زمین داشته است. در این مطلب می‌خواهیم نگاهی لطیف‌تر و سبزتر به مفهوم باغ ایرانی و برخی عناصر برجسته و مشهور آن در ادبیات فارسی بیندازیم. با ما همراه باشید.
باغ ایرانی، بهشت سرسبز
از زمان غلبه اعراب بر ایران تا همین حالا، باغ‌ها و فضای سبز این کشور در نظر مردم آن، نمونه بهشت موعود بوده‌اند. با بررسی اشعار حافظ نیز می‌توان به همین نگاه نسبت به باغ ایرانی پی برد. تصوری که همه انسان‌ها از بهشت موعود در ذهن خود دارند قطعاً شامل درختانی با سایه‌های بلند و دلنشین و به خرمی و شادمانی زندگی است که صدای حرکت باد در لابه‌لای شاخ و برگشان، صفابخش دل‌ها بوده و موجب شادمانی و آرامش می‌شود، دیوارهایی که گرداگرد باغ را به استواری محصور کرده و از چشم نامحرمان در امان نگه‌داشته و تاج گستر درختان بر فراز آن، تبسمی است که به رهگذران خسته می‌زند، عمارت ورودی با سایه و روشن دیوارهای مشبکی که منظره خیال‌انگیز پردیس زمین را در برابر چشم ناظرین قرار می‌دهد و درهای منقوش به تصاویر بهشتی که لبریز است از حس تازگی، سبزی و زندگی.
باغ ایرانی، تصوری از جنس بهشت
تصور بهشت که از دوره‌های قبل تاکنون در مخیله ایرانیان نقش بسته است تصوری است از زیباترین و دلپذیرترین باغ‌ها. ایرانیان نام بهشت را بر باغ‌های مختلف نیز اطلاق می‌کنند. کلمه دیگر برای بهشت، فردوس است که مفهوم باغ و بهشت را به‌صورت یکجا شامل می‌شود. بد نیست در ادامه این بخش به این نکته نیز اشاره کنیم که در ادبیات فارسی، بوستان به معنای باغ میوه و گلستان در معنای باغ گل به کار می‌رود.
باغ از منظر شعر حافظ
نکته‌ای که در توصیف حافظ از باغ ایرانی به‌وفور دیده می‌شود، برقراری ارتباط این فضا با حواس انسان است. اگر بخواهیم این مسئله را برایتان روشن‌تر بیان کنیم می‌توانیم به‌صورت جزئی‌تر آن را توصیف نماییم:
حس بینایی: در باغ حافظ، سبزی درختان، گل‌ها و گیاهان رنگارنگ، فضایی زیبا و چشم‌نواز پدید می‌آورد که حس بینایی ما را تلطیف کرده و نیرومندتر می‌سازد:
خیال روی تو چون بگذرد به گلشن چشم/ دل از پی نظر آید به‌سوی روزن چشم
مراد دل ز تماشای باغ عالم چیست/ به دست مردم چشم از رخ تو گل چیدن
حس شنوایی: مهم‌ترین عنصری که در شعر حافظ صدا ایجاد می‌کند بلبل است:
دلت به وصل گل ای بلبل صبا خوش باد/ که در چمن همه گلبانگ عاشقانه توست
رفتم به باغ صبحدم تا چنم گلی/ آمد به گوش ناگهم آواز بلبلی
حس بویایی: علاوه بر بویی که در باغ از گل‌ها و ریاحین به مشام می‌رسد خاک در باغی که حافظ توصیف کرده است، خود، معطر است:
با صبا همراه بفرست از رخت گلدسته‌ای/ بو که بشنویم از خاک بستان شما
حس چشایی: حافظ به‌صورت مستقیم در مورد خوردن میوه‌های باغ ایرانی صحبت نمی‌کند. برخورد او حتی با میوه‌ها نیز بیشتر روانی است تا فیزیکی:
گر من از باغ تو یک میوه بچینم چه شود پیش پایی به چراغ تو ببینم چه شود
به طراوت حماسه‌سرای ایرانی
فردوسی؛ شاعر حماسه‌سرای ایران نیز زیبایی طبیعت و باغ ایرانی را به‌وفور در اشعار خود وصف کرده است. او درباره ناحیه‌ای واقع در کرانه دریای خزر چنین اشعاری سروده است:
که مازندران شهر ما یاد باد/ همیشه بر و بومش آباد باد
که بوستانش همیشه گل است/ به کوه اندرون لاله و سنبل است
هوا خوشگوار و زمین پرنگار/ نه گرم و نه سرد و همیشه‌بهار
تصوری سبز از خیال حافظِ سخن
حافظ در وصف باغ، طبیعت و سبزی، جنبه‌های مختلفی را در نظر داشته است، اما در ابیات زیر به مفهوم باغ و سبزی جنبه‌ای گرم‌تر و دوستانه‌تر می‌بخشد:
شمشاد خرامان کن و آهنگ گلستان کن/ تا سرو بیاموزد از قد تو دلجویی
تا غنچه خندانت دولت به که خواهد داد؟/ ای شاخ گل رعنا از بهر که می‌رویی؟
باغ از نگاه شعر
در ادبیات فارسی، غرض از وصف باغ و استفاده از این کلام، توصیف حالات و مناظری از این فضا است که طبیعتاً در پی خود، مفاهیم و عناصر دیگری را نیز به دنبال خواهد داشت؛ برای مثال حالات و کارهایی که در زمره شرح باغ قرار می‌گیرند شامل شادی، لذت، وصل، تفرج، حظ روحانی و… می‌شود. زمان‌هایی که در وصف باغ معمولاً دیده می‌شوند نیز صبح، ایام گل، بهار، خزان، باد نوروزی و… است. در باب گیاهان پرکاربرد در ادبیات فارسی نیز می‌توان به سرو، بید، چنار، سیب، رطب، نسترن، سمر، چمن، صنوبر، ارغوان، شمشاد، بنفشه، ریاحین و… اشاره کرد. درنهایت هم اگر بخواهیم نگاهی اجمالی بر دیگر عناصر مرتبط با باغ و سبزیِ مورداستفاده در ادبیات فارسی داشته باشیم به این عناصر اشاره خواهیم کرد: دیوار، ایوان، قصر، بام، خورشید، چشمه، جوی، حصار و…
باغ ایرانی به‌مثابه آفرینش
سعدی؛ شاعر پرآوازه و یکتای ایرانی نیز در وصف باغ، اشعار بسیاری داشته و بنابراین از جهات گوناگونی این فضا را موردبررسی خود قرار داده است. یکی از جالب‌ترین نگاه‌هایی که این شاعر گران‌قدر به باغ دارد، ارتباط آن با آفرینش است. واژه باغ به‌وفور در غزل‌های سعدی برای بیان مفاهیم و فضاسازی‌هایی که به تفسیر داستان آفرینش انسان مربوط است استفاده می‌شود. در این اشعار شرح داستان آفرینش، چگونگی تولد عشق در جان و سختی‌های آن با استفاده از فصول و پدیده‌های پویای باغ همچون باد و بوی ریاحین( گیاهان خوشبو) بیان‌شده است.
منبع: چیدانه
